گوشه هايی از کتاب تاريخ نيشابور از ابوعبدالله حاکم نيشابوری

ترجمه محمدبن حسين خليفه نيشابوری

مقدمه, تصحيح و تعليقات

دکتر محمد رضا شفيعی کد کنی

ذ کر حفر خند ق د ر جوا نب شهر قديم

ا ما محا کم فرمود که چون شا پور به مملکت د ر رفته بود ، لشگر ترک بار د گربر ملک ا يرا ن غلبه کرد ند.

چون شا پور با زآ مد خلق ا زآ ن فتنه فر يا د بر می آ ورد ند تا به لشکر جٌرا ر به سرآ ن ا ترا ک رفت و به محا ربة و مقا تلة ايشا ن را ا ز ملک ا يرا ن ا خرا ج کرد . وبا ز به نيسا بور آ مد، بوقت طيب هوا و زينت فضا و کثرت غذ ا وِسعةِ معا ش ورتبهً ا رتيا ش و سکو نِِ غبا ر و ثما ر بسيا ر و عذ وبت مياه و استطا بهٌ جا يگا ه فا رغ ا لبا ل منتظم

ا لحا ل , مملکت مسخر و مهما ت ميسّر دشمن مقهور و لشکرمنصور . اينجا مقا م نمود و بنا ء شهر متصل به قهند ز واقا مة شهر ستا ن و ا خرا ج ا براج وتشييد اسا س فرمود محلا ت و عما را ت به هم و ا صل کرد .وخند قِ شهر و

قهند زبه هم متصل کرد . وبر چا ر جا نب شهرچا ر د روا زه مرتب دا شت شرقی وعربی وجنوبی وشما لی .و

مهند سا ن را فرمود و طريق بنا به ا يشا ن نمود تا چنان بنا نها د ند که چون آ فتا ب طلوع کردی شعاع آ ن از هر

چا ردروا زه د ر د رون شهر سطوع کردی . وآن ا ز عجا يب بنا ها بود وبه وقت غروب ا ز هر چا رد روا زه آ فتا ب در نظر بودی که پوشيد ه شدی . همچنين ساختند بسی زما ن بنيا ن بر آ ن سا ن بو د . به نا م خود شهر را نا م

نها د.

ا ما م حا کم فرمود وآ ن بنا ست که تا [اين] غا يت ا ثرآ ن پيدا و علامت آ ن هويدا ا ست . و در وقت حفر خند ق به وی خبر آ ورد ند که گنجی پيدا شد. ا ند ک اهتما می نمود و ضبط آ ن به يکی ا ز نوّا ب فرمود . گفتند هشتا د خروا ر زر بود . ا ز آ ن اهتها م پشيما ن وا ز آ ن التفا ت پر يشا ن شد چه آ ن مقدار را کم دا شت و ا ند ک پندا شت و ترسيد که بر قصور هّمت ا و و فرط خسّت حمل کنند ا شا رتی کرد که همه را نفقه کنند ود يگر ذ کر آ ن نکرد .

تاريخ نيشابور صفحه 198

ذ کر فتح نشا بور بر د ست صحا به و تا بعين رضوا ن ا لله عليهم

ومقصود ا ز کتا بت ا ين ا ست وبيا ن مفا خر نشا بورد را ين ا ست و با لله ا لتو فيق . ا ما م حا کم , رحمة الله و

رضوا نه عليه ، فرمود که به نقل صحيح ا ز ثقا ت اَ ثبا ت ثا بت شد کی به و قت حکومت عبدا لله بن عا مربن حبيب بن ربيعة بن عبد ا لشمس ، د ر بصره و حکو مت سعيد بن عا ص ، در کوفه ، د ر خلا فت امير ا لمؤمنين عثما ن ,

رضی ا لله عنه ، کنا رنک که وا لی خرا سا ن بود و ا و مجو سی بود نا مه فرستا د به ا يشا ن واشان را به خرا سا ن خوا ند و به فتح وعد ه د ا د و گفت که يزد جردِ بی مروت ، در ترو کشته کشته. و مقصودِ نا مه ا ين بو د که ا شا رت وبشارت ظهورِ نور ا سلا م و سطو ع طلوع شموس هدا يت و ا حکا م سيد ا نا م و شفيع روز قيا م ما حی ظلا م و ها دی کرا م خوا جه کا ينا ت ، عليه ا لصلوة وا سلا م , به ا ستما ع جموع ا ين ا ما کن و مقا م رسيد . بيما را ن ضلا لت , فروما ندگا ن تيهجها لت ، محتا جا ن شفا ء هدا يت , تشدگا ن شربت عنا يت , د ل زندگا ن عهد ا زل , کمر بستگا ن عبود يّت ا بد , چشم بر را ه و گوش بر آ وا ز منتظرند.

گر يک نظر به سوی من خسته می کنی همچون مسيح مرده به د م زنده می کنی

ا يشا ن , ا ين خبر به ا ميرا لمؤمنين فرستا د ، رضی ا لله عنه ، به ا يشا ن نا مه فرستا د و وعد ه خلعت جنّّت دا د که هر کدا مسيقت گيرند و د ر نشر نور اسلا م جدّ نما يند و به وا لد و حا فد و ولد و جد با ز نما يند , حکو مت د ر ا ين جها ن و د ر جهٌ جنا ن د ر آ ن جها ن ا و را با شد .

فرما ن مد ينه را ز جا بر جستم ا حکا م همی گفت کمر میبستم

عبدا لله بن عا مر سر عت نمود وسعی فرمود وعن قريب به آ زا د و آ رِ جوَين نزول کرد سعيد بن عا ص چون به قومس , يعنی ولا يت سمنا ن ، رسيد ـ و هر يک ا ز ر ا هی د نيوی به طلب جاهی ا خروی می شتا فتند ـ خبر سبقت عبدا لله عا مر شنود , ما جعه فر مود و ا هل آزا د و ا ر به سلم ا سلا م , يعنی به صلا ح صلح ، د ر آ مد ند . وجوينی

گند [م] که دا شت د ريغ ند ا شت . عبدالله عا مر, عبدالله خا زم قصد صوب نشا بورنمود وبه فيروزی وبه روزی

طلا يع جيوش ا سلا ميا ن جوا نب آ ن شجاعت واستيلاء اسلا م سکّا ن آ ن مقا م نمود . پس عبدالله عا مر ا ز عقب رسيد با لشگری جرّا ر و شجعا ن کرّا ر و د ر ميا ن د و د روا زهٌ جرجا ن و فا رس ،

فرو زد به ما هی و بر زد به ماه بن نيزه وُقـبّهء با رگاه

آ ن نا ا هلا ن نشا بور بر جوانب بُرج وبا رَه ُمعِرِضينَ عَنِ التَذ کِرة( کأ نَّهم حُمُُرمُستَنفِرةً فَرَّت ِمن قَسوَرَةٍ 51/74 ) به با طل , برحق , اعترا ض کرده وچون خرا ن ا زشيرا ن ا عرا ض کرده ا ز شروع ا جتنا ب ود رد ين ا رتيا ب

نمود ند. و تا نه ماه , شا م و سحر گا ه مقا بله و مقا تله ا متدا د يافت. بعد ما شبی لشگريا ن د د ربرجها د ريچه ها

کرد ند و به قوّت با زو د ربا زو ثلمه ها ا فکند ند وريشه ريشها ی کا فران , چون سلمه ها , برکند ند و چون مد ت حمله جمله شهريا ن تمام شد , با مدا د را فتح ا لباب د ست داد . و چون نه ما تما م شده بود وضعِ حملِ اَوزرِ حرب

نمود ند ومُستسلمو مُنقا د گشتند. تاريخ نيشابور صفحه 202

روا ية ا خری

ا ما م حا کم , رحمه الله فرمود: چون از زما ن مجاهد ه و محا ربه تا وقتِ اين کتا بت سنين کثيره گذ شت لاجرم د ر خبرها ا ختلا ف وا قع گشت . روا يتی د يتی د يگر چنا ن ا ست ، واين روا يت د ر توا ريخ عيا ن است، که چون مکتوب ا ميرا مؤمنين عثمان , رضی الله عنه, به عبد الله عامر رسيد، با لشگری همه کريمان , و با جيشی همه موا فق ودوستا ن ,به ناحيهٌ قهستا ن , نزول کرد وبقاع آ ن را به عُدّ ت بسيا رومُدّ ت اند ک , فتح فرمود وبه د ست هُداة به

هرا ت ، مکتوبا ت فرستاد , و ا يشا ن را به ا تّباع طريق رشا د وسداد و سرعت به خروج به سوی او وا داءِ خراج به او دلا لت کرد . جواب فرستا د که «مآ ِل آما ل و ما ل ، و ا نتظا مِ احوا ل ، و مرجع کبا ر ا ين ديا ر اَ َبرشهرِ مشهور ، يعنی نشا بور ا ست . چون ا يشا ن تا بع شوند همه مطيعيم » وطوس و ابيورد ونساد را ن تاريخ توابع نشا بور پس عبد الله عامر قصدِ ظاهرِ نشا بور مُصَمَّ داشت و اَعلا م مجاهدهُ فی سبيل الله بر افرا شت . و چون به حوا لی اَ برشهر رسيد ند و پوش زره پوشيد ند برزا ن جاهِ طاعی ياعی - که در آن زما ن ولی ِِِِاين زمين بود - باقوم ا و آ ن دولت وصول بد يد ند . ا و نيز با حمرا ن د يگرا ز ميدا ن آ ن مردا ن به جايگاه و پايگاه خود بازد ويد ند وبکُره واجبا ر دستا ر چون ا فسا ر بر گرد ن زيرد ستا ن کرده بر با لاء د يوا ر حصار و دِ ز قهند ز کشيد ند ، ويک ماه تمام , از صباح تا شام وا ز اول شام تا بانگ خوروس ، آواز و خروش جنگ بود . ناگاهی شبانگاهی هوا متغيّر وحرکت متعذّ رگشت و غما م برتما م جوا نب اَ برشهر ا حاطه کرد , وا ز ميغ بی د ريغ برفها چون تگرگ باران شد، وغموم بر د لهاء مؤمنان عموم يافت ا قربا ا ز زبا ن ضعفا پيش عبد الله عامرگفتند که ما غريبيم وا ز عربيم د ر برف سرما ، به سر ما فرود آمد: « الحَرُّيوذِی والبردُ يَقتُلُ , لَعَنَ الله العَجَمَ يَمُوتُونَ من البَردِ ويَقُولونَخُنُکَل » گرما گر يبا ن چاک کند اما سرما اَبدا ن هلا ک کند.

نی روی سفر کردن ونی جای ا قامت.

عبد الله عامر به ا سعا فِ حاجاتِ ضُعفا پرداخت و لواء کوچ برافرا شت وآ ن لشکر را به مکالمهٌ اَ حلی ا ز قند به مرغزا ر ا ز غند برد چه او د يد که آنجا هوا به اعتدال ومقام بود ن را مجال است . چون چند روزی نجح وفيروزی

د ر آن منزلروزی شد , شبی به مقتضای قضا د ر آن فضاچندا ن برف بر طرف عَلی الاولياء وبَرد چنا ن د ست بُردی نمود که ا ز خوفِ شرّ او شرر آتش را ا ز جوف آهن وسنگ قوّتِ حرکت نماند.

سرما ست چنا نکه بينی و گوش فسرد سرما ست چنا نکه د يک د رجوش فسرد

گر آ تشکی ما ند ه بد د رد وزخ آ ن نيز پر يرود ينه ود وش فسرد

ضُعفا ا ز عم بخستند, و سر ما و هوا ی نشا بور با ز جستند. معتق _ که يکی ا ز مقرّبا ن عبداللهِ عا مر بود_ گفت :

« صواب آ ن ا ست که به نيشا بور رويم , و زمستا ن بگذ را نيم , چون ربع بد يع و روزگا ر بها ر آ يد به صلح يا به جنگ آ ن شهر به چنگ آ وريم و هر جا فرما يی برويم. » صوا ب د يد ند وبا ز عبداللهِ خا زم را طليعهٌ لشگر کرد ند و

عبداللهِ عا مر د ر آن زمستا ن به نيسا بورباز عبور فرمود, و قوی ضعيف وسخت سست و حا ل ا و نيک بد شد. و آ ن

قلعه ها وحصا رها , به تأييد خد ا ی , د ر زما نِ قريب همه فتح شد.

و کنا رنک به آستا نه عبداللهِ عا مر آ مد . وخراج اَ بر شهر , يعنی نشا بور و طوس , هفصد هزار د رهم _ که قريب به پا نصد هزا ر مثقا ل نقره باشد- با بسيا ری ا زا نوا ع اشياء د گر قبرل کرد . وچون ا ين فتح د ست دا د ملوک

خرا سا ن- هرا ت و مرو وبلخ و غير آ ن - د يد ند ( جا ءَ نَصرُ اللهِ والفَتح وَ رَأَ يت ا لنا سَ يَد خُلُونَ فی د ين ا لله

اَفوا جاً ) و ا موا لِ کثيره ا ز ا نواع زر و نقره وا فرا ش موا شی آ ورد ند وبه اضعا ف قبول کرد ند:

آ ن فوج مسلما ن شد تا باد چنين با دا کفرش همه ا ما ن شد تا باد چنين با دا

و عبداللهِ عا مر , درون شهر , بقعهٌ به محله شا هنبر فرود آ مد ند . و آنجا مسجد ساخت وسرا يی برای خود بنا نها د, و خرا سا ن آسا ن بر ا يشا ن قرا رگرفت . ا ما م حا کم فرمود، در بيان کرا مت وشرف عبداللهِ بن عا مر ، رضی الله عنهما , « روی انَّ عا مر بن کُريزٍ اَ تی با بنِه عبداللهِ ا لی ا لنّبی صَلَوةُ الله وسلا مُه عَليه فی فيه فَجَعَلَ يزدَردُ ريقَ ا لنّبی، صلوا ت الله و سلا مه عليه فقا ل ا لنبی , صلوا ة الله وسلا مه عليه : ا ن ا بنک هذا لمُسقاً .» قا ل : فکا ن يقا ل « لوا ن عبدا لله قد ح حجراََ ا ماه » يعنی يخرج ا لماء من ا لحجر من برکته . ترجمه-وا لعلم عنداللهِ- آن است که « عا مرپسر خود عبداللهِ را به حضر ت خواجهٌ ما , صَلَوةُ الله وسلا مُه عليه، برد وا و پنج سا له بود يا شش ساله . پس بوسه د ا د ند حضرت خواجه ما، صَلَوةُ الله وسلا مُه عليه، در دهن او. آ ن سعا د تمند ا زل وا بد . پس شروع کرد ، يعنی عبداللهِ ، فرو می برد آ ب دهن حضر ت خواجهٌ ما را صَلَوةُ الله وسلا مُه عليه پس فرمود حضر ت خواجهٌ ما ، صَلَوةُ الله وسلا مُه عليه بدرستی که پسر تو ا ين ، هر آينه آب دا ده شده

ا ست .» پس چنا ن بود که اگر عبدا لله سر ا نگشتی يا سر پايی بر سنگ زدی وخوا ستی ( اِنفَجَرَت مِنهُ اثنتا عَشَرَةَ عَيناً ) روا ن شدی ا ز يک سنگِ سبک ده سنگ آب ، ا ز برکت آن تربيت.

ا ما محا کم فرمود، رحمه الله ، که چون عبدا لله نشا بور فتح کرد ، عبدا لله بن طاهر را در نشا بوربگذا شت وخود به بصره رفت وپد ر خود را باز در يا فت بعد ما با ز به نشا بوربا ز گشت ود ر همان حوا لی وسرای خود- که به شاهن

ساخته بود نزول فرمود وا ز نشا بوربه همه بلا د و اما کن اُ مرا فرستاد و نشا بور دار اما ره و سلطنت کرد وا موا

اين مما لک همه بنيسابور آورد ندی آنچ به شروع آوردن جايز بود نه به جور.

بضی ا ربا بِ تا ريخ گفته ا ند که نشا بور به جنگ مُسَخَّر شد. و اَصَحّ آ ن ا ست - وبيشتر مشايخ بر آ نند -- که

نشا بور به صلح فتح شد. ونقل است که عبدا لله طاهر چون وا لی ومطلق ا لعنا ن شد بر نشا بور،خوا جگا نِ شهر را جمع کرد وما لِ خراج بريشا ن ا لزا م می کرد. وقصد کرد که نواحی شهر و ولا يت را مسا حت کنند وبر هر جر يبی ما لی خرا جی وضع کنند و در چا ر ربع ، وهمه ولا يا تی که تعلق به نشا بور د ا شت , چنين کنند. احمد بن بکر ا ز کبا ر نشا بور بود گفت : « تو امير مايی نه شريک مايی وا ين شهر ما به صلح فتح شد نه به قهر وجنگ ،آنچ به قهر وجنگ فتح کنند در آ ن خراج آنچ به صلح فتح شد شرعاًخراج نيست .آنچ حا صل کنيم عُشرِآن به مستحقان رسا نيم ومعهذ ا خراجی نيز به تو بدهيم . اما مساحتی ، د ر ا ين ناحيه ، بيشتر شده است به ا تفاق همه رعا ياو سلطا ن سليمن بن مطر، ود رد وا وين عبدا لله بن طاهرثا بت است . ا گر به آن رضا دادی فَبِهاونِعمَ، واگر آن تغير می کنی را ضی نيستيم. از شهر بيرون رو و ما را يک سا ل مهلت ده تا غلاّت خود را بر دا ريم وبه حصا ر برويم وآنچ خواهيم ذ خيره نهيم , پس بيا وجنگ کن اگر به قهر غلبه بگيری ومسخّر کنی مساحت نو کن وهرچ خواهی بکن.» پس عبدا لله طاهر توقف کرد وتأمل نمود برمساحت سليمن بن مطربرفت و مصا لحه کرد با اهل ابر شهر,، يعنی نشا بور برد و بارهزا ر هزا ردرم ودويست هزا رد رم به تسليم نما يند مجموع بارهزارهزاروپانصد بارهزاروچل بارهزارمثقال نقره باشد.

ا ما م حا کم , رحمة الله فرمود که به اين روايت معلوم شد که نيشا بور به صلح فتح شده نه به جنگ.وآنک

نشا بورهميشه قصبهٌ خراسا ن بود و دا راما رت وسلطنت ومآ ل کبا را ماکن وبلا د حُفِظَت عَنِ ا لفُتُوراِ لی يَومِ ا لنُشَور.

تاريخ نيشابور صفحه 204

ا َرباع نيشا بور

: جمع َربع ا ست ورَبع د ر اينجا بمعنی محله است ، علی بن زيد بيهقی در توضيحی که در باب

رَبع هایبيهق - که دوازده ربع د رمحدودهٌ خودش دارد - می گويد : مرا د آ ن است که د رکتا ب مجمل ا للغة ا بن فارس بيا رد که ا ربع محلة ا لقوم. هر کجا که قومی آنجا به يکد يگر جمع شوند و بنا و عمارت سا زند آن را ربع خوانند.اما د ر حجم هر چه منزلگاه خلق ُبَود بر يک سمت آن را محله خوانند آنچه در صحرا و کوه بُوَد آن را ربع

خوانند. تا ريخ بيهق ، ربع های نيشا بورنيز در جهت صحرا وکوه از مرکز شهر (مسجد جامع ) به چهار طرف کشيده می شده است. مقد سی در با ب تقسيما ت جغرافيا يی نيشا بوربزرگ می گويد : ( شهر اصلی و مرکزی )آن ايرا نشهر ( صحيح :اَ برَشهر ) است و چهار خا ن (= رَبع ) ها و دوازده رستا ق ( ولا يت د رتعبير متن ما) وسه خزينه و يک قصر ويک دا ر ( سرای) دا رد : خان ( ربع) ها عبارتند ا ز: شامات، ريوند، مازل وبشتفروش. رستاق ها عبارتند ا ز: بشت , بيهق، کويان (=جوين ) ، جاجرم ا سفراين ، استوا، اسفند، جام، باخرز، خوا ف، زواه ورخ . ودار عبارت ا ست ا ز زوزن وقصر عبارت ا ست ا ز بوزجا ن و خزينه ها عبارتند ا زطوس ونساوابيورد احسن التقا سيم، ليد ن ،300 در

حد ودا لعا لم نيز از ربع های چها رگانهٌ نيشابور به عنوا ن خان ياد شده است، حد ودا لعالم, چا پ دکتر ستوده .

ربع ريوند : سمعا نی حد ود ربعِ ريوند را بد ين گون مشخص می کند : مجموعه ای است ا ز قريه ها وچنين می پندارد که ا فزو ن ا ز پا نصد قريه است وشا يد هم بيشتر که ا ز حد ودِ مسجد جا مع آغا ز می شود تا احمد آ با د که آغا ز

حد ود بيهق است وچنا نکه بر آ ورد کرده ا ند حد ود سيز ده فرسنگ است وپهنای آ ن ا ز حد ودِ طوس است تا حدود بست و پانزده فرسنگ است الانساب،b 265 و a266 و مقدسی درباره ربع ريوند گويد: ربعی ست پاکيزه و والا با تاکستانهای بسيار و انکورهای نيکو و ميوههايی خوب و در آنجا گلابي يي است که همانند آن ديده نشده ست، شهری نزه درآنجاست بنام ريوند که نهری از آن ميگذرد و در آن مسجد جامعی است که از آجر آن را تجديد بنا کرده اند

احسن التقاسيم ،248 تاريخ نيشابور صفحه 282

مزرعهً احمدآبا د : احتمالاً هما ن « احمدآبادِ منزل» است که مرز بيهق وربع ريوند را تشکيل داده است تاريخ بيهق، 35و37ونيزتعليقات استاد بهمنيار بر همان کتاب، 326. محمد وغطريف ومسيّب :علی بن زيد در ذکر بزرگانیکه از ناحيت بيهق برخاسته اند می گويد : از کاريز محمد ،ا زربع ريوند، غطريف و محمد ومسيّب برخاستند، پاد شاها ن ماوراءا لنهرکه سيم غطريفی ومسيّبی بد يشا ن باز خوا نند تاريخ بيهق،256وسمعانی د ر الانساب, نسبت غطريفی

می گويد : غطريفی که در ماوراءا لنهروجود دارد وعوام آن را عذرفی { درا للباب:عذرفی }خوانند منسوب است به غطريف بن عطاء ا لکندی ودر ادامه گفتار می گويد: در هم عطريفی که در بخاراو ماوراءا لنهروجود دارد منسوب است به غطريف بن عطاء ا لکندی زيرا وی هنگامی که بعنوان امير خراسان در سال 171در خلا فت رشيد ،آمد ، اهل بخا را از و درخواستند تا در همی از برای ا يشا ن ضرب کند که بجای ديگر آن را نبرند وجز در آن ولايت رواج نداشته باشد پس او درهمی ضرب کرد از مجموعه ای جواهر که چون آن را بگذراند( اصل: اذاسيل و ظ: سُبکَ) چيزی از آن به حاصل نيايد پس او طلا ونقره آهن و مس را با مشک در آميخت واز آن درهمی ضرب کرد ند بنا براين غطريفی منسوب به غطريف بن عطاء است الا نساب، a41 ونيز ا للبا ب ، 2\ 175 سمعانی د ر جای ديگر ا ز کتا ب خوش از د راهم محمد يّه ومسيّبيِّه که منسوب به آن د و برا د ر د يگر است نيز ياد کرده است الانساب a266 ونيز تاريخ بخارا، 50 و تعليما ت استاد مدرس رضوی ،صفحات 231و99وتعقيقات صفحهً 285 وترجمه مسا لک و

مما لک ،245. تاريخ نيشابور صفحه 28

ربع شا ما ت: سمعا نی که باحتما ل قوی د ر بحثِ ا زربعِ شا ما ت متکی به کتا ب تا ريخ نيشا بور ابوعبدالله ا لحاکم بوده است می گويد: شامات يکی از ربع های نيشا بور است که از مسجد جامع تا حدود بُست را ،بدرازا ، دست کم شانزده فرسنگ واز حدود بيهق تا حدود رخ را، به پهنا ، دست کم چهارده فرسنگ، شامل است و بيش از سيصد قريه دارد .الا نسا ب a327 و مقد سی در موردِ ربع شامات می گويد: ربعی است فراخ با قريه های نيکو و کشتزار های بسيار و آن را « تک آب» می نا مند يعنی آنچه آب بد انجا کشيده می شود ، زيرا پست ترين رستاق هاست ...در آنجا شهری نيست ونيز ميوهٌ بسيار ندارد ،بيشتر مزرعه هاست احسن التقاسيم ،248. تاريخ نيشابور صفحه 283

رَبعِ مازُل : مقد سی دربارهٌ ربع مازل می گويد: ربعی نفيس است و قرای عجيبی دارد واز آن ريباس نيکو خيزد و در آن قريه ای است به نام يشتقان که عمر و ليث آْهنگ خيريدن يک محله از چهار محلهٌ آن داشت ، که سرها در وسطِ ّبُستانهاست و آب از ميان آنها می گذرد ، بيت ا لما لِ او برای خريدن آن کفايت نکرده ، حال آنکه وقتی وارد نيشابور شده بود با خود هزار حمل بار داشت . احسن التقاسيم ،248. تاريخ نيشابور صفحه 284

فَرَخک: از رهگذرِ شعری که ابو نصر قشيری ( متوفی 514) سروده و نامِ اين روستا را در آن بکار برده ( انسا ب ، سمعالی ، چاپ حيدرآباد2 / 241) می توان دانست که تلفظِ آن به سکون خاء بوده است:

ياغرمة ا لأَ يک سلامُّّ عَلَيک سلامُ صَبٍّ مستهامٍ اَِليک

ثَلاثَةُ لَيسَ لها رابَعُ بُشَنقانُ وَ فَرَخکُ واَيک

همچنين در کتا ب ا لشواهد والامثال ، مجموعهٌ اياصوفيا 4128 ورق 113 در ضمن داستان اين نام را به صورت فرخک مشکول کرده است ولی در يک مورد ار کتاب السياق تلخيص اول a96 اين کلمه به صورت فرّخک (به تشد يد ) ضبط و مشکول شده است . تاريخ نيشابور صفحه 284

بوسنقان: اصل بوسبقان ،که تصحيف بوشنقان ( پوشنگان) است 2752/ 5 . تاريخ نيشابور صفحه 284

باع فرک: در نسخهٌ اصل فا صله ٌميان « فر » و « ک» - در معيار کتاب اين نسخه – زياد است و نشان می دهد که فا صله ٌميان « فر » و « ک» با حرف ديگری پر شده بوده است و در صورت کمرنگی هنوز قابل مشاهده استبه اين د ليل حد س می زنم باع فرخک « 2752/ 2) باشد ايا همين (باع فرخک » که بعلّتِ خوش آب وهوا يی بسيار مشهورش اقامتگاه ابراهيم ينا ل، به هنگام ورود به نيشابور بوده و در تاريخ بيهقی به « باغ خرّمک » تصحيف شده است؟ تاريخ بيهقی تاريخ بيهقی ،730و731 . تاريخ نيشابور صفحه 284

ربعِ بُشفروش: يا قوت اين کلمه را بُشتَنفُروش ( به ضم اول وسکون دوم وفتح تاء و سکون نون وضم فاء و راء وسکون و او) ضبط کرده و می گويد بُشتَفُروش ( بدون نون) نيز خوانده میشود، کوره ای از اعما ل نيشابور است که گشتا سبِ ( بشتا سف ) مَلک آن را احداث کرده است و دارای صدو بيست وشش قريه است ، بيهقی چنين گفته است » معجم ا لبلد ان ، 1/ 426 در قرون اخير آن را پيش فروش تلفظ می کرد اند و قريه ای به اين نام هنوز در آنجا باقی است سه سفر نامه ، 198 وسفرنامهً خراسان و کرمان ، 50 استاد مولوی ، نوشته است که قسمتی از آن هم اکنون از اوقاف استان قد س رضوی است و در مغرب آبادی قد مگاه ، آثا ر باستانی خراسان ،1 / 118

تاريخ نيشابور صفحه 284

ولايت بيهق: يا قوت مرز آن را فاصلهٌ قومس و جوين می داند و مشتمل بر سيصد وبيست ويک قريه . علی بن زيد بيهقی قرای آن را به دوازده ربع تقسيم کرده و به تفصيل تمام آن ها را شناسانده است معجم البلدال ،1/ 537 و تاريخ بيهق 39- 34. تاريخ نيشابور صفحه 285

ولايت جُوين: ياقوت حدود آن را از بسطام تا نيشابور تعين می کند ومی گويد حدود آن متصل است به بيهق در سمت قبله و به جاجرم در جهت شمال وقصيبهٌ آن آزادوار است معجم البلدان 2/ 192. تاريخ نيشابور صفحه 285

ولايت اسفراين: ياقوت دربارهٌ اسفراين می گويد شهرکی ست با باور از نواحی نيشابور در نيمه راه گرگان معجم البلدال 1 /177 تاريخ نيشابور صفحه 285

آنجا را مهرجان نام نهاد : ياقوت نيزمی گويد نام قديم اسفراين مهر جان است واين نام را يکی از پا دشاهان بر آن نهاده به دليل سر سبزیوشادابی آن نهاده به دليل سرسبزی و شادابی آن و مهر جان يکی از قرای آنجا نيز هست معجم البلدال 1 / 177 تاريخ نيشابور صفحه 288

فرزند ميزبان را به نکاح مهما نی کرد:

: طرز تعبير مترجم يا مؤلف قابل تأمل است طبری داستتان قباد ومادر انوشيروان رابا تفصيلزياد آورده ونام دختر را نينوند دُ خت ضبط کرده است ومیگويد : دخترکی از سواران بود تاريخ طبری چاپ اروپا ، I884 نيز و تاريخ يعقوبی، 1/ 133 تاريخ نيشابور صفحه 285

انوشيروان را نيشابوری گفتندی:

ثعا لبی در وصف اسفراين می گويد: از ويژگيهای آن برآمدن بزرگانی است از آنجا مانند انوشيروان که پيامبر بدو افتخار کرد وگفت : « من بروزگار شهريار دادگر زاده شدم » ومسقط الرأسِ انوشروان در ا سفراين مشهور است يتيمة الدهر، 4 /504 تاريخ نيشابور صفحه 285

قريهٌ فريمان:

ظاهراً همان است که امروز فريمانه خوانده می شود ، دهی از بخش جعتای سبزوار، سه سفرنامه ، 173وفرهنگ جغرافيا ئی ، 9/ 285 تاريخ نيشابور صفحه 285

ولايت خبوشان :

خبوشان،خوجان .به گفتهٌ ابوالفضل بيهقی و ياقوت ، قصهٌ کورهٌ استوا ، از ناحيهٌ نيشابور ، خبوشان بوده است که عدّه ای از علما منسوب بدانجايند . مراجعه شود به معجم البلدال 3/399 و تاريخ بيهقی 804 و809 قوچان تلفظِ مغولی کلمه است تاريخ نيشابور صفحه 286

وآن را استوا گفتندی: استوا يا آستو و استو، در لغت بمعنی آفتاب گير است ،مشتمل برنو دوسه قريه است که قصبهٌ ( = شهرِ اصلی ) آن خبوشان است حدود العالم (عکس ضميمهٌ چاپ کاب a 11والباب، 1/ 52 معجم البلدان 1/175 ومراصدالاطلاع 1/71و نزهة القلوب ، 150 تاريخ نيشابور صفحه 286

تاحدََّ نسا:نسا يکی از شهر های باستانی ايران بزرگ بوده است ميان سرخسو مرو. از نسا اکنون جز ويرانه ای باقی نمانده است. معجم البلدان 5/ 282 ، الانساب 559، حواشی بارتلد ير حدودالعالم 167 ، جغرافيایتاريخی،بارتلد 119ـ 118 . تاريخ نيشابور صفحه 286

اَرغيان: به گفته ياقوت کوره ایاز نواحی نيشابور مشتمل برهفتاد و يک قر يه نام قصبهٌ آن را راوِنير نوشته اند معجم البلدان1/ 153و3/ 20 تاريخ نيشابور صفحه 286

ولايت پُشت: که گاه به صورت بُست نيز آمده ومنسوبين بدانجا را غالباً معجم البلدا بُستی نوشته اند کوره ای از نيشابور که قصبهٌ آن طُرَيثيث ( ترشيز، بعدها کاشمر ) است. در با ب اين نامگذاری بعضی گفته اند چون گشتاسب (بشتاسف ) آن را بنا نهاد بدين نام خوانده شد وبعضی گفته اند چون اين ناحيه به منزلهً ( = ظَهر ) برای نيشابور به حساب می آيد پُشت خوانده شده است. معجم البلدان 1/ 425 والسياق،تلخيص دوم b 11 و ثمار القلوب ، ثعالبی 590 وشاهنامه ،چاپ مسکو ،9/346 وتعليقاتِ اسرارالتوحيد، 2/5-734. تاريخ نيشابور صفحه 286

و آن را عربستان خراسان گفتندی:بعلّتِ کثرت حضور قبايل عرب در اين ناحيه و نيز بعلت اشتهار اديبانِ عربی سُرای آنجا، اين ناحيه ناحيه پُشت را عربستان خوانده اند و اين نکته را از تعبيرات سمعانی و اين اثير ديگران هم می توانند دريافت اللباب ،1/425 الانساب، a 82 تاريخ نيشابور صفحه 287

خارزَنج: يا خار زنگ قريه ای در نحيه ٌبشت نيشابورکه عدهٌ بسيار زيادی از دانشمندان و اديبان از آنجا برخاسته اند اللباب ،1/335 الانساب، a 184 تاريخ نيشابور صفحه 287

کُندُ ر که با قُهَندِز بنا کرده اند: کُندُر را از اعمال طريثيث (کاشمر امروز ) نوشته اند اصطخری فصله کُند ُز تا گنابد (ينابذ) را دو روز. معجم البلدان4/ 483 اللباب 3/55 الانسابb488 ،ترجمه مسالک و مما لک، 223.

تاريخ نيشابور صفحه 287

ولايتِ رُخ : ياقوت از آن به عنوان يکی از رَبع های نيشابورياد می کند و در علّتِ اين نامگذاری ، از ابوالحسن بيهقی ، نقل می کند که چون خاکِ اين ناحيه سخت است وسرخ ، آن را رُخ خوانده اند . کوره رخ به گفتهٌ ياقوت صد و شش قريه بوده است و قصبهٌ آن بيشک . . معجم البلدان3/38 اللباب، 1/463الانسابb250 جُلکهٌ رُخ هم اکنون به همين نام باقی است وکد کن مرکز آن است بااينکه در عصر حافظ ِابرو، ظاهراً ، بلوک بُرس کدکن خود در عرض رُخ قرار داشته است بخش جغرافيای خراسان 59 و نيز جغرافيایتاريخی ولايت زاوه،227-207. تاريخ نيشابور صفحه 287

ولايتِ زُوزَن زُوزَن ناحيه و نامه شهر بزرگی ميان هرات و نيشابور بوده است ازشهر زُوزن آثاری هنوز باقی است از جمله مسجد بسيار کهن احتمالاً از قرن ششم عده ای بسيار زياد از شاعران و اد يبانِ عَرَبی سُرای خراسان ، از اين ناحيه برخاسته اند به همين د ليل آن را بَصره ای صغير می خوانده اند . ياقوت شماره ٌقرای آنجا را صد و بيست و چهار می داند و از آتشگاهی در آن ناحيه خبر می دهد که علت نامگذاری زُوزَن نيز بدان وابسته است

. معجم البلدان3/158 اللباب،1/512 الانسابa281 تاريخ نيشابور صفحه 287

ولايتِ خوا ف : خاف تلفظ می شود ياقوت به عنوان قصه ای بزرگ از اعمال نيشابور از آن ياد می کند و می گويد از يک سوی به پوشنگ هرات پوسته است واز سوی ديگر به زوزن و شامل صد قريه است و سه شهر نام شهرها را سنجان وسيراوند و خرجرد ضبط کرده است معجم البلدان2/399 اللباب، 1/392. تاريخ نيشابور صفحه 287

سلومد: امروز سلا مه و سلا می خوانده می شود و از روستاهای آباد ِ ناحيه ای خواف است. کوشکی قد يمی ، حدود نيم قرن قبل از اين ، در آنجا از زير خاک بيرون آورد ند که به همّت مالک ِآن مرحوم قريشی بازسازی وتکميل شده بقايايی از همان قهند زرا نيز در خود داشته است. مراجعه شود به جغرافيایتاريخی ولايت زاوه صحفات 379-373 دولتشاه، محمد مظفر سلطان مقتدر فارس را، از مرد م سلومد معرفی می کند ، تذکره ًد ولتشاه ،192.

تاريخ نيشابور صفحه 288

هفت د يه که با قهند زبنا کرده ا ند :غير از سلومد و کُندُر که مؤلف بدانها تصريح دارد ، از نوشته ًسمعانی می توان استنبا ط کرد که يکی از ين هفت قريه که دارای قهند ز بوده اند، قريه ًفرهاد جرد از نا حيه ًاسفند است شماره ً2764/1

عين عبارات سمعانی چنين است: « [فرهاد جرد ] وهی من ا لقری السبع القد يمة التی کانت مع القاهند ز» الانساب

a 428 تاريخ نيشابور صفحه 288

و ابوقا بوس از سلومد خواف [بود]: علی ابن زيد بيهقی می گويد:«ابو قابوسملک الشام الروم از د يه سلومد بود از ناحيه خواف » تاريخ بيهق ،264. تاريخ نيشابور صفحه 288

ولايت ِا زقند: مترجم کتاب ، با سجعی که در شمارهً 2726/15 بوجود آورده و می گويد : «به ملا طفه و مکالمه ً

اَ حلی از قند به مرغز [ا ر ِ] ازغند بُرد»هر گونه اعتمال د يگری را در قرائت اين نام از ما گرفته است ، يعنی يقينیاست که او، در قرن هشتم ، اين کلمه را[ا ز قند/ ا زغند ] می خوانده است ، ولی با حتما ل قوی ،خطا می کرده است زيرا اين کلمه بايد ا زفند باشد تغير شکل يافته ًاسفَند / اَسپَند /اَشفَند است که يکی ا ز ولايت ها وبه تعبير ِمقد سی يکی ا ز

روستاق های دوا زدهگانه ً نيشابور بوده است و بنا به گفته ً ياقوت: کوره ً بزرگی است از نواحی نيشابور که قصبه ً[= آبادی مهم و مرکزی] آن فرهاد ِجرد است و مرز آن از مَرجُ الفضاء ( صحيح آن مرجُ الخُطبا است ) تا حدوده زوزن وبوزجان است و هشتاد وسه قريه دارد. ياقوت تصريح دارد که عبد الله بن عامر لشکر خويش را در همين اشفند يا اسفند فرود آورد و چون سرما بر ايشان فشار آورد به نيشابور باز گشتند بنابراين کلمه مورد نظر مؤلف ما چيزی است در حدود اَسفند/ ازفَند از آنجا که تبد يل [ف/ ق] در او ا سط کلمات ظاهرا ديده نشده است بايد قرائت مترجم را غلط تلقی کنيم و بگوئيم صورت درسته کلمه [اَ زفَند / اَسفند / اَشفَند اَسبَند ] است . در باره ً اين روستاق يا ولايت مراجعه شود به احسد ا لتقاسيم ، ليدن، 300 . مراجعه شود به ،1/198 ولی يک نکته را نبايد فرا موش کرد که هم اکنون در نزديکی تربت حيدريه، از ولايت زاوهً نيشابور کهن ، روستائی بنام ا زغند وجود دارد که نام آن در متون قرن دهم نيز آمده است شايد مترجم ما نام اين روستا را در ذهن داشته وازفند /اسفند را ازغند قرائت کرده است در باب روستای ازغند ، که هيچ ربطی به کلمه مورد بحث ما ندارد ،مراجعه شود به

روضة الرياحين ،61- 60 ، و نيز جغرافيایتاريخی ولايت زاوه،94-291 و در باب مرج الفضاء که صحيح آن

مرجُ الخطباء است مراجعه شود به . معجم البلدان، 5/100 تاريخ نيشابور صفحه 288

ولايت جام و باخَرز: جام يا زام ، در تلفظ عربی آن ، يکی از کوره های مشهور نيشابور که قصبه آن بوزجان بوده است ياقوت علت تسميه جام را اين می داند که منطقه شبيه است به جامی از شيشه.و می گويد مشتمل بر يکصد وهشتاد قريه است ياقوت توضيح داده است که سمعانی زام /جام را به دو ناحيه تقسيم کرده است ، زام و با خرز ولی بعد

می گويد حق اين است که باخرز خود مستقل است وربطی به جام ندارد .معجم البلدان3/127،اللباب،1/205

الانسابa267 . تاريخ نيشابور صفحه 289

ولايت جاجَرم: سر زمينی ميان نيشابور وجوين وگرگان ، شامل بسياری قريه ها و شهرهای زيبا به همين نام( جاجرم ) که جمعی از دانشمندان منسوب بدانجايند .معجم البلدان2/92،اللباب،1/201 تاريخ نيشابور صفحه 289

آتشکده ای که مسجد شود :

قُهَندز نيشابور که اين آتشکده مسجد شده ،در آن بنا شده بوده است تاعهد ارسلان ارغون سور مَرو و قلعةَ سرخس وقهندز نيسابور . فَخَرَّبَ کُلَّ حِصنٍ کانَ فی خراسان .» اخبار الدولة السلجوقيّة 86 و همين مسجد بوده است که خليفهً سوم مسلمانان عثمان ، جامه هايی برای آن فرستاده است که تا تاريخ 355 ( سال تأليف کتاب البدء والتاريخ ) هنوز بخشهائی از آن جامه ها بجا بوده است . آفرينش و تاريخ 2/868 . تاريخ نيشابور صفحه 289

بازگشت